Emra ilir hyjnish dhe tiparet e tyre

/Shkruar nga Eno Eneo

Njohim tek Iliret disa emra hyjnish dhe tiparet e tyre: hyjni te natyres e te burimeve, me emra te zanafilles ilire: Diana, Ika, Vidasus, Thana, Silvani, Jupiteri i Partineve, Medearus, Menzana, Diana e Kandaveve, Bindi, Redoni, Andini (per te cilin kemi folur me para), Sentona, Latra e keshtu me radhe. Pergjithesisht keto jane hyjni te natyres, te burimeve, te detit ose perendi te gjithfuqishme si motrat e tyre antike ‘greke’ e ‘romake’. Hyjni teper domethenese eshte Redoni – hyjni ilire e detit, prej nga eshte ruajtur emri i tij deri sot: Kepi i redonit ne bregdet ne Adriatik, ne veri te Durresit.

Emri Redon është emër tipik ilir dhe bën pjesë në grupin e emrave ilirë si Agron, Baton, Dandom. Emri mbi faqen e monedhës së Lezhës, është i lidhur me një toponim, që lidhet me krahinën ku u pre monedha, me emrin gjeografik Rodon: Kepi i Rodonit, që njihet nga populli edhe si Muzhli i Skënderbeut. Toponimi Kepi i Rodonit, njihet në dokumentet mesjetare të vitit 1324 edhe me trajtat Redonum dhe Redones për të kaluar përfundimisht në emrin e sotëm toponimik Rodon.

Vendosja e krishterimit ka rrafshuar përfundimisht edhe kultin e hyut pagan politeist ilir Redon. Por faza më e fuqishme dhe më e gjallë e kultit të Redonit janë shekujt IV-II p.e.s. kryesisht shek. III p.e.sonë është ai i fuqisë së shtetit ilir. Fakti, që figura e Redonit me “kausia” në krye është në monedhat e shtetit ilir flet qartë për karakterin superior dhe kryesor të këtij hyu, që përbën emblemën mitologjike zyrtare të shtetit ilir. Kështu Redoni është simboli më domethënës i panteonit ilir. Figura ikonografike e Redonit paraqet një interes shumë të madh. Kapelja me strehë të gjerë e tipit “kausia” është një kapele ceremoniale me atribut mbretëror, që e kanë përdorur edhe mbretërit ilirë dhe ata maqedonas. Ajo që të bën përshtypje shumë të madhe tek ky portret ikonografik, është që hyu Redon, paraqitet pa mjekër, ndryshe nga shumica e hyjnive të panteonit ‘grek’ por edhe ‘romak’, që kanë si një rekuizitë autoritare edhe mjekër si p.sh. Zeusi ‘grek’ apo Jupiteri romak.

Heqja e mjekrës është një element qytetërimi dhe u bë modë, sidomos tek romakët. I pari ndër më të mëdhenjtë mbretër të botës së lashtë që paraqitet gjithnjë i rruar dhe pa mjekër, është Aleksandri i Madh i Maqedonisë. Ndonëse Aleksandri i Madh bëri sinkretizimin e miteve të Lindjes dhe të Perëndimit dhe gjoja u mbiquajt si Zeusi Amon, prapë në të gjithë skulpturat, monedhat apo mozaikët që paraqesin Aleksandrin e Madh ai tregohet pa mjekër. Kjo do të thotë që edhe mbretërit ilirë si fjala vjen Agroni apo Genti kanë preferuar modën pa mjekër të paraqitjes së tyre ndryshe nga bashkëkohësit e shteteve greke, që rëndom e paraqesin veten me mjekër në shëmbëlltyrat artistike apo numizmatikë. Portreti ikonografik i Redonit është një kryevepër e vërtetë arti. Mund të thuhet se ky portret ka qenë arketipi ose dhe prototipi i të gjithë shëmbëlltyrave të tjera të Hyut Redon në tempujt a monumentet që i kushtoheshin atij. Ky portret ikonografik tregon një nivel shumë të lartë të artit skulpturor apo miniaturës. Portreti i Redonit hyn kështu në kryeveprat e historisë së artit ilir të gjithë kohërave.

Përsa i përket atributeve të tjera të këtij hyu, mund të them se ai ka qenë jo vetëm Hyu i detrave, por ka pasur edhe atribute të karakterit luftarak apo të kryetarit të panteonit politeist ilir të ngjashëm me ato të Zeusit të parthinëve, fis ilir në Shqipërinë qendrore, pranë Lezhës. Identifikimi i hyut Redon plotësohet edhe nga zbulime të tjera arkeologjike.

Nën ujrat e lumit Drinasa në urën e Bunës në Shkodër kan qen (nuk e di a jan akoma) disa fragmente guri të një tempulli, ku ishin të skulpturuar figura delfinësh.Tempulli i takon shek. II para erës sonë. Figura e delfinit është gjithnjë në monedhat e shtetit ilir nën figurën e anijes ilire Lembes. Delfini është kështu kafsha detare dhe sakrale e Hyut të Detrave. Ka shumë mundësi, që monumentet e skulpturuara me delfinë nën këto ujëra të kenë qenë të një tempulli, kushtuar hyut Redon. Rëndësia e identifikimit të hyut Redon është e shumëfishtë.

Duke qenë hyu kryesor i ilirëve dhe kryesisht i ujërave dhe detrave është provë e autoktonisë shumë të lashtë të ilirëve. Hyjnitë e ujërave janë nga më të kryehershmet në mitologji, se lidhen me elementin kozmogonik të ujit në gjenezën e botës dhe njeriut pra dhe të etnogjenezës së ilirëve dhe shqiptarëve.